Η μνήμη του βουνού
06.04.2023 – 06.05.2023
Η μνήμη του βουνού
Το βουνό είναι τέλειο. Έχει μνήμη και ταυτόχρονα ενεργοποιεί τη μνήμη μας. Τα ελληνικά βουνά είναι συνυφασμένα με τη νεότερη ελληνική ιστορία. Το βουνό κάποτε -όχι τόσο παλιά, το 1944- είχε Κυβέρνηση. Το βουνό συνδέεται με το δέος και το Υψηλό, με τη μεγαλοπρέπεια και την ελευθερία, με τη μελαγχολία και τη μοναξιά. Από τα βουνά κατέβηκε ο προφήτης Ζαρατούστρα για να ανακοινώσει στον κόσμο ότι ο Θεός είναι νεκρός. Στα βουνά αναζήτησαν και βρήκαν καταφύγιο οι κλέφτες, οι αντιστασιακοί της Κατοχής και οι αντάρτες του εμφυλίου. Στα βουνά έλαβαν χώρα αιματηρές συγκρούσεις ανάμεσα στις δυνάμεις του ΕΔΕΣ και του ΕΛΑΣ. Στο συλλογικό φαντασιακό των Ελλήνων τα βουνά είναι σύμβολα παλικαριάς και αταπείνωτης περηφάνιας, τόποι αντίστασης, εθνικής και πατριωτικής θυσίας. Τι σημαίνει να θυμάται κανείς σήμερα αυτά τα «στοιχειωμένα» βουνά και να μας υπενθυμίζει τον ρόλο που έπαιξαν στον ελληνικό εμφύλιο; Πώς αποτυπώνει ένας σύγχρονος -και μάλιστα νέος- καλλιτέχνης ένα σημαντικό κομμάτι της ελληνικής ιστορίας χωρίς να γίνεται περιγραφικός και γραφικός;
Στην πρώτη της ατομική έκθεση η Μάγια Παπακώστα αποτολμά να αναμετρηθεί με ένα ευαίσθητο θέμα της σύγχρονης ιστορίας, τον ελληνικό εμφύλιο πόλεμο (1946-49). Αποφεύγοντας τον διδακτισμό, την ηθικολογία και τη μονοδιάστατη αφήγηση, παρουσιάζει μια εγκατάσταση μνημειακού χαρακτήρα που αποτελείται από γλυπτά, χαρακτικά, σχέδια, ευρεθέντα αντικείμενα, κείμενο και ήχο. Αν και πολυμεσική, η εγκατάστασή της χαρακτηρίζεται από οικονομία, ισορροπία και μια αξιοθαύμαστη συνοχή. Οι τρεις μεταλλικές κατασκευές που παραπέμπουν σε ορεινούς σχηματισμούς συνδυάζουν το διαπερατό με το κλειστό, το στερεό με το διαφανές, το σχηματικό και ασάλευτο (το βουνό) με το ονειρικό και ροϊκό (το νερό). Φανερώνουν την ικανότητα -το χάρισμα- της καλλιτέχνιδας να αποδομεί και να συνθέτει, να αποδομεί συνθέτοντας και να συνθέτει αποδομώντας. Κάθε ορεινός σχηματισμός φέρει εντός του μια πυραμίδα από πλεξιγκλάς (ένα δεύτερο βουνό, κοσμικό αυτή τη φορά) και κάθε πυραμίδα εμπεριέχει ένα τυπωμένο σχέδιο σε πλεξιγκλάς το οποίο απεικονίζει μια σκηνή από το βουνό εν καιρώ πολέμου ή αλλιώς τη μνήμη του βουνού. Το νερό λειτουργεί εδώ ως αγωγός Ιστορίας και μνήμης – πάνω στην επιφάνειά του καθρεφτίζεται η μαυρόασπρη αρχειακή εικόνα. Η «μνήμη του βουνού» είναι άχρωμη και παρόλα αυτά απευθύνεται σε όλες τις αισθήσεις. Τα δέκα χαρακτικά σε ρυζόχαρτο (του 2021-22) και τα δέκα σχέδια με μολύβι σε χαρτί (του 2023) που συνοδεύουν τα γλυπτά επιβεβαιώνουν την άμεση και περιεκτική προσέγγιση της Παπακώστα. Αν στα χαρακτικά της κυριαρχεί το ανώνυμο πλήθος, στα πορτρέτα ηλικιωμένων γυναικών που αγωνίστηκαν με τον Δημοκρακρατικό Στρατό Ελλάδας (ΔΣΕ) η καλλιτέχνις επικεντρώνεται στην ακαταμάχητη γοητεία και στην προσωπικότητα αυτών των γυναικών. Το σχέδιό της είναι ρεαλιστικό, χωρίς φιοριτούρες και στολίδια. Σε κερδίζει η ευθύτητα και η ευαισθησία με την οποία η Παπακώστα προσεγγίζει αυτές τις γυναίκες-μάρτυρες, φορείς μνήμης και εμπειριών που σιγά σιγά χάνονται. Και μαζί με αυτές τις ενενηντάχρονες γυναίκες κινδυνεύει να χαθεί η ανεπίσημη ιστορική αφήγηση, η αυθεντική μαρτυρία. Είναι αυτή η δύναμη της αφήγησης που γοητεύει τη νεαρή καλλιτέχνιδα και επιχειρεί να τη διασώσει μέσω αυτών των πορτρέτων, τα οποία βασίζονται στο ντοκιμαντέρ «Καινούργιος ουρανός» (2021) του Γιάννη Ξύδα. Και την ίδια γοητεία συναντάμε στο απόσπασμα από το ευρηματικό κείμενο του Ιάκωβου Καμπανέλλη για την ιστορική παράσταση «Το μεγάλο μας τσίρκο» (1973) που παραθέτει η Παπακώστα ως μέρος της πολυεπίπεδης εγκατάστασης.
Η ματιά της Παπακώστα συνομιλεί με τα χαρακτικά του Γιώργου Ιωάννου και του Παναγιώτη Γράβαλλου, με τις ξυλογραφίες της Βάσως Κατράκη, αλλά και με το έργο νεότερων ζωγράφων, όπως ο Κώστας Τσώλης και ο Κώστας Χριστόπουλος, που έχουν καταπιαστεί με την ελληνική ιστορία. Η μνήμη του βουνού, όπως καταγράφεται σε αυτή την έκθεση, ταυτίζεται με τον αγώνα ενάντια στη λήθη. Από αυτή την άποψη, η στροφή του ενδιαφέροντος στο βουνό είναι σήμερα ιδιαίτερα χρήσιμη και διαφωτιστική. Το εύρημα μιας κομμένης οβίδας που βρέθηκε πρόσφατα στον Γράμμο μάς φέρνει σε άμεση επαφή με το βουνό και την κρυμμένη ιστορία του, τη μνήμη του. Αυτό το ευρεθέν αντικείμενο έρχεται να μας υπενθυμίσει ότι το παρελθόν δεν είναι πίσω μας αλλά μπροστά μας, αναπόσπαστο κομμάτι του παρόντος.
Χριστόφορος Μαρίνος
Ιστορικός τέχνης και επιμελητής
Memory of the Mountain
The mountain is perfect. It has a memory and at the same time it activates our memory. The Greek mountains are intertwined with modern Greek history. The mountain once – not so long ago, in 1944 – had a Government. The mountain is associated with awe and the Sublime, grandeur and freedom, melancholy and solitude. The prophet Zarathustra descended from the mountains to announce to the world that God is dead. The Klephts [brigands] during the Greek Revolution, the resistance fighters during the German occupation and the guerrilla fighters during the Greek Civil War all sought and found refuge in the mountains. The bloody clashes between the EDES [Greek Democratic National Army] and ELAS [National Popular Liberation Army] forces took place in the mountains. In the Greek collective imagination mountains are symbols of heroism and unshakeable pride, sites of resistance, national and patriotic sacrifice. What does it mean today for someone to remember these “haunted” mountains and to remind us of their role in the Greek Civil War? How does a contemporary artist – and especially a young one – capture an important chapter in Greek history without being descriptive and graphic?
In her first solo exhibition Maya Papakosta attempts to confront a delicate subject in contemporary history – the Greek Civil War (1946-1949). Avoiding didacticism, moralizing and a one-sided account she presents an installation that’s monumental in tenor and consists of sculptures, engravings, drawings, found objects, text and sound. Although a multimedia work, her installation is characterized by economy, harmony and an admirable coherence. The three metallic constructions that refer to mountainous formations combine the permeable with the hermetic, the solid with the diaphanous, the structured and the unmovable (mountain) with the dreamy and flowing (water). They reveal the artist’s capacity – gift – for deconstructing and composing, for deconstructing while composing and for composing while deconstructing. Each mountain formation includes its own plexiglass pyramid (a second mountain, a cosmic one this time) and each individual pyramid contains a printed drawing on plexiglass which depicts a scene from the mountains in wartime, or the memory of the mountain. Here water serves as a conduit of History and memory – on its surface is mirrored a black and white archival image. The “memory of the mountain” is colorless but it appeals to all the senses. The ten engravings on rice paper (from 2021-2022) and the ten pencil drawings on paper (from 2023) that accompany the sculptures confirm Papacosta’s direct and comprehensive approach. If anonymous masses predominate in her engravings, then in her portraits of the elderly women who fought alongside the Democratic Army of Greece [Dimokratikos Stratos Elladas: DSE] the artist focuses on the irresistible charm and personality of these women. Her drawing is realistic without embellishment and ornamentation. What wins you over is the straightforwardness and sensitivity with which Papakosta approaches these women – witnesses, keepers of memory and experiences that are slowly extinguishing. And along with these 90-yr-old women what is in danger of disappearing is the unofficial historical narrative, the authentic testimony. It is this power of storytelling that fascinates the young artist and that she attempts to rescue through these portraits which are based on the documentary Newborn Sky (2021) by Giannis Xydas. And we encounter this same fascination in an excerpt from the ingenious text written by Iakovos Kampanellis about the historical performance entitled Our Grand Circus (1973) that Papakosta quotes as part of her multi-layered installation.
Papakosta’s gaze converses with the engravings of Giorgos Ioannou and Panagiotis Gravalos, the woodcuts of Vasso Katraki but also the work of younger painters like Costas Tsolis and Costas Christopoulos who have grappled with Greek history. The memory of the mountain as it has been recorded in this exhibition is associated with the struggle against oblivion. In this way the fact that interest has shifted toward the mountain is particularly useful and enlightening today. The discovery of half a bombshell that was recently found on Grammos mountain brings us into immediate contact with the mountain and its hidden history, its memory. This found object comes to remind us that the past is not behind us but ahead of us, an integral part of the present.
Christophoros Marinos
Art Historian and Curator
[English translation by Andrea Schroth]